φιλελευθερισμός

Οικονομική θεωρία που κηρύσσει την αποχή του κράτους από κάθε επιτακτική επέμβαση στην οικονομική ζωή και στον σχηματισμό των τιμών. Ο φ. συνδυάζεται συνήθως με τη φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη και στην πραγματικότητα και η μία και η άλλη κυριάρχησαν μαζί στη δυτική Ευρώπη κατά τον 19o αι. Ουσιαστικά φιλελεύθερες ιδέες είχαν υποστηρίξει από το δεύτερο μισό του 18ου αι. οι φυσιοκράτες, για τους οποίους η ευημερία του έθνους μπορούσε να εξασφαλιστεί μόνο με την προσαρμογή των θεσμών του σε μια φυσική τάξη, που απαιτούσε την ελευθερία του ατόμου, την ελευθερία της ιδιοκτησίας, κυρίως της εδαφικής, και την ελευθερία του εμπορίου τόσο του εξωτερικού όσο και του εσωτερικού. Η πατρότητα όμως του καθαυτό φ. αποδίδεται στον Άνταμ Σμιθ, ο οποίος βάσιζε την υποστήριξη της οικονομικής ελευθερίας όχι πια στη διάθεση πραγματοποίησης μιας τέλειας φυσικής τάξης αλλά στην πεποίθηση πως η τάξη αυτή θα πραγματοποιόταν παντού αν η κρατική εξουσία δεν την εμπόδιζε με επιβλαβείς παρεμβάσεις. Ενεργώντας μέσα σε συνθήκες ανταγωνισμού, κάθε άτομο καταλήγει με το να επιδιώκει το δικό του προσωπικό συμφέρον να εξασφαλίζει, χωρίς να το καταλαβαίνει, την ευημερία όλων. Η τάξη που χρησιμοποιείται αυτόματα στο καθεστώς ανταγωνισμού είναι η δικαιότερη δυνατή και η κρατική παρέμβαση δεν μπορεί να έχει άλλο σκοπό παρά να καθορίσει τεχνητά ένα επίπεδο τιμών, καταστρέφοντας την ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, ή να επαναφέρει τις μονοπωλιακές μορφές, όπως της εποχής των συντεχνιών. Στο όραμα αυτό όμως ο Σμιθ παρενέβαλε ένα αρκετά σκοτεινό στοιχείο: τη δυνατότητα εύκολων συμφωνιών μεταξύ των εργοδοτών (που είναι λίγοι και οικονομικά δυνατοί) και τα περιορισμένα, σε σχέση με τον εργατικό πληθυσμό που αυξάνει συνεχώς, νομισματικά μέσα που προορίζονται για μισθούς. Αυτοί ήταν και οι λόγοι για τους οποίους ο μισθός δεν μπορούσε ποτέ να ανεβεί πάνω από το ελάχιστο που είναι αναγκαίο για να ζήσει ο εργάτης. Τελείως διαφορετική παρουσιαζόταν στα μάτια του η τύχη των γαιοκτημόνων, που για τη χρήση της γης μπορούσαν να απαιτούν διαρκώς υψηλότερες προσόδους, καρπό του μονοπωλίου τους πάνω στις διαθέσιμες γαίες. Οι ιδέες του Σμιθ για την πιθανότητα εξαθλίωσης των εργατών αναπτύχθηκαν στη θεωρία του Μάλθους, κατά την οποία, εξαιτίας του ταχύτερου ρυθμού αύξησης του πληθυσμού σε σχέση με την παραγωγή, η αθλιότητα είναι η μοίρα του ανθρώπινου γένους. Με τη σειρά του ο Ρικάρντο με τη θεωρία του για την πρόσοδο ανέπτυξε την ιδέα πως η «τεμπέλικη» τάξη των γαιοκτημόνων είναι η μόνη που αποκομίζει τα ωφελήματα της προόδου. Ο φ. λοιπόν μερικών Άγγλων οπαδών του Σμιθ δεν βασιζόταν πια στην αισιοδοξία για τα πλεονεκτήματα του συστήματος, αλλά αντίθετα στην απαισιόδοξη πίστη πως τίποτε δεν μπορούσε να γίνει για τη βελτίωσή του. Το φάρμακο, κατά τη γνώμη άλλων, ιδιαίτερα της σχολής του Μάντσεστερ, συνίστατο στην ελευθερία των ανταλλαγών, η οποία, περιορίζοντας την τιμή των τροφίμων, θα ανέβαζε την αγοραστική δύναμη των μισθών και θα κατέβαζε την πρόσοδο των γαιοκτημόνων. Αισιόδοξοι ήταν αντίθετα οι Γάλλοι φιλελεύθεροι (Ζαν-Μπατίστ Σε και Φρεντερίκ Μπαστιά). Στη συνέχεια αφού έθεσαν τον πρώτο σκοπό, που ήταν να αποτρέψουν τις κυβερνήσεις να επεμβαίνουν στον καθορισμό της οικονομικής ανάπτυξης του εμπορίου και των τιμών καταφεύγοντας σε προστατευτισμούς, κίνητρα και τεχνάσματα που στερούνται κάθε επιστημονικής δικαιολογίας, οι φιλελεύθεροι συγγραφείς επανεξέτασαν με νέα σκοπιά το πρόβλημα των καθηκόντων της πολιτικής εξουσίας στο πεδίο της οικονομίας. Ενώ ο σοσιαλισμός ζητούσε την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, την προοδευτική εθνικοποίηση των μέσων της παραγωγής, τον σχηματισμό ενός δημόσιου καπιταλισμού, οι φιλελεύθεροι έκαναν βαθύτερη την επιστημονική οικονομική έρευνα. Και έτσι μπόρεσαν να καθορίσουν καλύτερα την έκταση της δικής τους αντίθεσης στην κρατική επέμβαση και συγχρόνως τον χώρο μέσα στον οποίο η δράση της πολιτικής εξουσίας μπορούσε να αναπτυχθεί οφελώντας την εθνική κοινότητα. Σταθερή αρχή παρέμεινε η αντίθεση των φιλελευθέρων στα μονοπώλια. Τα μονοπώλια, είτε ιδιωτικά είτε δημόσια, βλάπτουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Το κράτος όμως μπορεί να αναλάβει τη διοίκηση μερικών επιχειρήσεων, όπως οι σιδηρόδρομοι, με τον όρο ότι η διαχείρισή τους θα ακολουθεί οικονομικά κριτήρια. Το κράτος μπορεί επίσης να διαχειρίζεται την κολοσσιαία επιχείρηση των δημοσίων έργων (δρόμων, λιμανιών, νοσοκομείων κλπ.), να επεμβαίνει χρήσιμα σε καθυστερημένες ζώνες με πρωτοποριακές βιομηχανίες, για να ενθαρρύνει την πρωτοβουλία των ιδιωτών. Το κράτος –άμεσα ή έμμεσα με τη μεσολάβηση οργανισμών που αυτό ελέγχει– μπορεί να διαχειρίζεται τα αγαθά που προορίζονται για την κοινωνική ασφάλιση (συντάξεις, επιδόματα ανεργίας, βοηθήματα ασθενείας, συντάξεις αναπηρίας και γήρατος) για να ευνοήσει όλες εκείνες τις κατηγορίες που δεν είναι ακόμα σε θέση, για λόγους ανεπαρκούς οικονομικής μόρφωσης ή άλλους, να φροντίσουν μόνοι τους τον εαυτό τους. Η θεωρία των φιλελεύθερων οικονομολόγων (νεοφιλελευθερισμός) υποστηρίζει ότι κάθε φορά που σχηματίζονται μονοπώλια, ακόμα και ιδιωτικά, υπεύθυνα είναι τα κρατικά όργανα (Λ. φον Μίζες). Καθήκον του κράτους είναι να εμποδίζει τον σχηματισμό τους και ο καλύτερος τρόπος για να το πετύχει αυτό είναι να αποφεύγει να γίνεται συνενδιαφερόμενος σε ελεύθερες επιχειρήσεις. Το κράτος, αντίθετα, μπορεί να αναπτύξει αποτελεσματική και ωφέλιμη δράση προσφέροντας, με τα όργανά του, όλες τις πληροφορίες που διαθέτει, έγκυρες και πολύτιμες, σε οικονομικά και χρηματιστικά ζητήματα (Έρχαρτ), ευνοώντας με μια πολιτική φιλίας και ειρήνης το άνοιγμα νέων και ήρεμων αγορών, απελευθερώνοντας το εμπόριο με διαρκώς ευρύτερες τελωνειακές ενώσεις, ευνοώντας τις ανταλλαγές κεφαλαίων και τη μετακίνηση τεχνικών και εργατών, υποστηρίζοντας την επέκταση της τεχνικής εκπαίδευσης μαζί με πολιτική που να ευνοεί την αποταμίευση και την επένδυση σε δραστήριες και σταθερές επιχειρήσεις. Ακόμα και σχετικά με τον προγραμματισμό, ο νεότερος φ. αναγνωρίζει τη σκοπιμότητα της ενέργειας του κράτους, με τον όρο ότι αυτή θα είναι υποχρεωτική για τις δημόσιες επιχειρήσεις και προσανατολιστική για τις ιδιωτικές. Η ίδια η Φιλελεύθερη Διεθνής δέχεται τη σκοπιμότητα ενός φιλελεύθερου προγραμματισμού. Οπωσδήποτε μένει μόνο στην αγορά η δύναμη και η ελευθερία να καθορίζει την οικονομική πορεία, την εκλογή των αγαθών που θα παραχθούν, τον σχηματισμό της τιμής. Οι σύγχρονοι φιλελεύθεροι διαθέτουν, έπειτα, πλούσια επιστημονική φιλολογία για να αποδείξουν ότι: η σύγχρονη οικονομική πρόοδος είναι μεγαλύτερη εκεί όπου επικρατεί ο φ., ο σοσιαλισμός είναι ένα είδος προστατευτισμού όμοιο με τον αυταρχισμό του παλαιού καιρού, όλοι οι πολιτικοί αυταρχισμοί, έστω κι αν ξεκινούν από διαφορετικές ιδεολογίες, έχουν κοινό χαρακτηριστικό την απόφαση να επιβάλουν τον οικονομικό προγραμματισμό, ο νεότερος καπιταλισμός, όπου σταθεροποιήθηκε, εξαφάνισε τον οικονομικό φεουδαρχισμό και πουθενά δεν προκάλεσε την καπιταλιστική συγκέντρωση που προφήτεψε ο Μαρξ (η Ρωσία και η Κίνα ήταν χώρες φεουδαρχικές και ποτέ καπιταλιστικές), το επίπεδο ευημερίας των εργατών είναι ανάλογο μόνο με το κεφάλαιο που απασχολείται κατά κεφαλή (στις ΗΠΑ για κάθε εργάτη απασχολείται η μεγαλύτερη ποσότητα κεφαλαίου από όλο τον κόσμο). Οι οικονομολόγοι υποστηρίζουν, τέλος, ότι μόνο ο φ. μπορεί να δημιουργήσει τις υλικές συνθήκες για τη λύση του κοινωνικού προβλήματος.

* * *

ο, Ν

1. το σύνολο τών φιλελεύθερων ιδεών και αρχών στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο και η προς αυτές προσήλωση, τών ιδεών και αρχών που στοχεύουν και βασίζονται στην προστασία τού ατόμου από αυθαίρετους εξωτερικούς περιορισμούς, στην ελεύθερη αγορά και στην πλήρη ελευθερία τού εμπορίου και τών συναλλαγών, στην ελευθερία τής θρησκευτικής συνείδησης και τών κοινωνικών φρονημάτων και στην πολιτική ελευθερία

2. (γενικά) η αγάπη για την ελευθερία, φιλελευθερία.

[ΕΤΥΜΟΛ. < φιλελεύθερος + κατάλ. -ισμός*. Η λ. είναι απόδοση στην ελλ. τού ξεν. όρου, πρβλ. γαλλ. liberalisme, και μαρτυρείται από το 1893 στην εφημερίδα Ακρόπολις].